Trong khoảng tiểu, đại tường, có hai kì đốt mã. Kì mã đầu gọi là mã biếu, kì mã sau mới thực là mã dâng cho người mất dùng. Tục hay đốt về tuần trung nguyên tháng bảy, cũng nhiều nhà thì đốt về ngày giỗ đầu và ngày giỗ hết.
Đồ mã thì làm những đồ thường dùng của người, như chăn màn, quần áo, hòm xiểng, mâm bát, v.v… cho chí thằng quýt, con nhài, con mèo, con chó, có nhà sắm đồ mã tốn đến năm bảy chục, một vài trăm bạc.
Nhà thì đốt mã tại gia, nhà thì đốt mã tại chùa. Có người làm chay cúng tam tứ phủ năm bảy ngày.
Từ khi mới khâm liệm cho đến khi đàm tất, mỗi tuần, mỗi tiết, như ngày thành phục, ngày phát dẫn, trong ba ngày tế ngu, cho đến đại tường, tiểu tường, giỗ đầu, giỗ hết, nhà giàu có thì tế bái linh đình, nhà nghèo thì cúng cấp. Tuần tiết nào cũng mời họ mạc làng nước khách khứa, lại có bánh dầy, bánh chưng biếu, người có nhiều tốn nhiều, người có ít tốn ít, có nhà tốn một vài nghìn bạc.
Sự báo hiếu cho cha mẹ, ai không muốn hết lòng hết sức. Nhưng cứ như tục ta thì phiền vãn quá thể, ăn uống lôi thôi, làm cho nhiều người khổ sở vì tục. Vả lại nhiều người khi cha mẹ còn thì bạc thị chẳng ra gì, đến lúc mất lại cúng tế linh đình, kẻ có đã vậy, kẻ không có cũng cố đi vay mượn cầm nhà bán ruộng, để trả nợ miệng và lấy thể diện với đời, thực là một sự vô ích quá.
Một điều nữa là khi cha mẹ mới mất, mặt không dám rửa, ăn cơm không dám xỉa răng, mặc đồ xô gai, nón mê, dây lưng chạc, dơ dáy bẩn thỉu, chịu làm sao cho được; vẻ người hiếu tử thì chẳng cứ thế mới là thương cha mẹ, kẻ bất hiếu thì dẫu bẩn thỉu tiều tụy đến đâu, vẫn không có lòng gì nghĩ đến cha mẹ thì sự ấy chẳng qua cũng là hư văn mà thôi.
Một điều nữa là tục ta đưa ma, con cái khóc lóc sầu thảm quá sức, kể lể con cà con kê, kêu trời kêu đất, nhiều người hết hơi khan tiếng mà vẫn gào. Sự thương cốt ở trong lòng, chỉ ứa hai hàng nước mắt là đủ, mà người thật tình thương, có khóc được đâu, có kể lể được đâu, thì sự khóc cũng là sự che mắt thế gian mà thôi, lại làm cho vang tai nhức óc người ta khó chịu.
Một điều nữa là những nhà hoặc vì cớ tìm đất hoặc vì cớ lo liệu công kia việc nọ mà quàn ma trong nhà đến hàng tháng, thì chẳng những là phiền phí hại của, mà có khi tử khí truyền nhiễm, lại hại đến cách vệ sinh nữa. Vả tử giả dĩ đắc táng vi vinh {người chết cho việc được an táng là vinh hạnh}, để lâu như thế đối với người mất cũng là không phải.
Còn như lệ làng thì lắm nơi lại hủ quá, sẽ luận ở mục Hương đảng về sau.
Xét như tục tang ma Âu châu, người mất hoặc để tại nhà, hoặc đem đến nhà thờ làm lễ. Hiếu chủ chỉ đưa cái thư báo tang cho người thân tình hoặc người quen thuộc, nói rõ ngày giờ nào cất ma. Bà con quen thuộc cứ đúng ngày giờ mà đưa ma, người nào có thân tình thì phúng một vòng hoa hoặc bằng sành, bằng hạt bột, hoặc vòng hoa thực. Trong khi đưa ma, ai nấy im phăng phắc như tờ. Đưa đến huyệt thì các người thân thích đọc một bài điếu tang, rồi đâu về đấy, hiếu chủ chỉ đón cửa tạ ơn người đưa đi, chứ không có lệ mời mọc ăn uống lôi thôi gì cả.
Về sau cứ ngày lễ thì đem bó hoa đến thăm mả. Tục ấy thanh giản mà tỏ lòng hiếu kính biết là dường nào.
Tục Nhật Bản cũng dùng một cách thanh đạm mà tống táng. Những ai muốn lấy danh giá với đời, thì bỏ ra một món tiền, hoặc năm ba chục, một vài trăm, hoặc một vài ngàn, gửi vào ngân hàng hoặc thương hội nào để giúp vào một việc gì công ích cho xã hội, rồi đăng báo cho ai nấy biết rằng người ấy có xuất tiền để làm kỉ niệm cho người chết, thế là danh giá, thế là để cho cha mẹ được vẻ vang.
Tuy vậy, mỗi nước có một phong tục riêng, mà tục nước ta thì quen theo đã lâu, chưa có thể bỏ tục mình mà theo ngay tục khác được. Những tưởng nên nghĩ cách nào cho tiện mà giảm bớt phiền vãn, bỏ bớt sự ăn uống, thì người giàu có đỡ tốn của, để đống tiền mà dùng vào việc công ích, người nghèo khỏi vay công lĩnh nợ, không đến nỗi hết cơ nghiệp về làm ma.
Bây giờ cũng đã nhiều người giảm bớt rồi, nhưng cái tục bó buộc, còn nhiều người biết tục dở mà chưa bỏ được.
Tư liệu từ Phan Kế Bính- Việt Nam phong tục, đăng trên Đông Dương thời báo 1915.
Ảnh: Phú Lãng Sa
